Dawne cerkwie


Wstęp

Dzieje prawosławnych ośrodków i organizacji w Drohiczynie są istotną kartą historii Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej. Drohiczyn był ważnym ośrodkiem życia religijnego na nadbużańskiej ziemi. Dwa prawosławne monastery, w każdym po trzy świętynie oraz liczne świątynie pozaklasztorne świadczą o sile Cerkwi prawosławnej w tym starym grodzie na Podlasiu. Kontynuatorką tej bogatej historii Prawosławia w Drohiczynie jest obecnie parafia św. Mikołaja.

Cerkiew Narodzenia Bogarodzicy (Preczystej)

Podanie głosi, że najdawniejsza cerkiew była przy górze zamkowej od strony miasta. Pod koniec XII wieku zbudowano w Drohiczynie cerkiew Narodzenia Bogarodzicy (Preczystej). O istnieniu cerkwi wspominają kroniki z XIII wieku.

Książe Daniel który najechał na Drohiczyn w 1238 roku, zniszczył miasto w tym cerkiew Bogarodzicy. Po 1240 roku odbudował świątynię, która najprawdopodobniej była świadkiem koronacji Daniela Romanowicza na króla Rusi. Ruski latopisarz opisuje świątynię następująco: "przepiękna cerkiew na chwałę Świętej Bogurodzicy".

Dzisiaj w tym miejscu gdzie znajdowała się cerkiew Bogarodzicy jest parów przez wodę wyżłobiony, ciągnący się aż ku Bugowi. W miejscu, gdzie się ten parów przy drodze zaczyna, znaleźć można było po obu jego bokach w małej głębokości od powierzchni cały pokład kości ludzkich, szczątki, jak mówią z dawnego cmentarza który znajdował się koło cerkwi.

Podanie o najdawniejszych cerkwiach w Drohiczynie

To, że w dawniejszych czasach mogło być w Drohiczynie dużo więcej cerkwi, niż ich jest dzisiaj, rzecz do prawdy podobna. Starzy ludzie z podania wiedzą: iż na wschód miasta, niedaleko Bugu, w miejscu, gdzie w późniejszych czasach była cegielnia, stałą niegdyś cerkiew Woskreseńska i dla tego miejsce to nazywa się dotąd Cerkwiskiem. Mówią nadto: że kiedy Bug płynął jeszcze daleko od miasta na stronie ruskiej, w miejscu tem, gdzie dziś ta rzeka pod samem miastem ma koryto, miały się znajdować niegdyś cerkwie: Preobraźeńska, Juriewska i kaplica Paraskowii. Dodajmy, że i częste pożary miasta, mogły się przyczynić do upadku nie jednej cerkwi w Drohiczynie. W dawniejszych czasach losowi temu uległa cerkiew Św. Przeczystej, a w r. 1805 Św. Mikołaja, której miesjce oznaczone jest teraz drewnianym krzyżem (było oznaczone około 1840 roku).

Nadanie, reskrypty i wyroki służące cerkwiom Drohickim

Dopiero od końca XV wieku pewniejszą mamy wiadomość o cerkwiach i monasterach Drohickich. Aleksander jeszcze W. X. Litewski r. 1494 (w Trokach 23 Listopada Indikt 2 z Metr. Litt. W Starożytnej Polsce Balińskiego) uposażył cerkiew Świętej Trójcy, zbudowaną na Kramczewskiej górze na stronie Lackiej.

K hajewniku dali jeśmo cerkwi k światoj Trójcy szest’ ruczok medu presnoho dani naszoje plebanu Drohickiemu, Kniaziu Janu do naszoje woli.

W summarjuszu przywilejów i innych transakcji służących b. monasterowi Drohickiemu, toż samo nadanie wymienione jest pod r. 1500 d. 14 Grudnia. Może pod tą datą extrakt z metryki litewskich był wyjęty, bo w summarjuszu jest o tym extrakcie wzmianka. Z nadania tego pokazuje się, że wówczas przy tej cerkwi nie było jeszcze monasteru, gdyż o Plebanie nie Ihumenie i Monachach jest wzmianka. Na fundusz tej cerkwi wydzielili Komissarze Zygmunta Augusta r. 1563 z gruntów miejskich włok 2 i morgów 8 ziemi, jako też niektóre ogrody, a przytem dziesięcinę na wsiach Sieniewiczach i Chrołowiczach, o czem wzmianka w liście Dyonizego Bałabana Metropolity Kijowiskiego, zatwierdzonym w Warszawie d. 9 Września 1661 przez Jana Kazimierza. ( z akt cerkwi S. Trójcy.)

Cerkiew Świętego Mikołaja (pierwsza)

Józef Jaroszewicz pisał, że ... w dawniejszych czasach były w Drohiczynie dwie cerkwie parafialne Św. Mikołaja i Soborna Św. Przeczystej, obie przez pożar później zniszczone. Do odbudowy doszło w 1626 r., kiedy mieszczanin Iwan Prodiło ofiarował plac pod budowę cerkwi. Cerkiew znajdowała się po prawej stronie Góry Zamkowej patrząc z Rynku. W następnym roku przywilejem Zygmunta III została powołana parafia św. Mikołaja. W 1628 r. małżonkowie Kwaluk [Kiewaluk] nadali proboszczowi parafii, tzw. Gromonczeską ziemię na Zabużu.

W następnym roku prezbiter cerkwi św. Mikołaja otrzymał zgodę na pobieranie we wsi Chutkowice dziesięciny z każdej włóki po kopie żyta, a od włościan wsi Stadniki po 5 snopów żyta, owsa i jęczmienia.

Przy parafii powstało bractwo św. Mikołaja, którego założycielami była okoliczna szlachta drohicka. Był to okres realizowania idei unijnych, czemu sprzeciwiali się wyznawcy prawosławia. W 1636 r. komisarze królewscy pozostawili decyzję o przynależności cerkwi św. Trójcy dyzunitom, a św. Mikołaja – unitom. Kollatorzy wraz z wiernymi opowiadali się za przynależnością do cerkwi prawosławnej, ... wystąpili w obronie wszystkich cerkwi greckich na terenie miasta.

W dalszym ciągu następowały darowizny na rzecz bractwa od mieszczan ...1641 roku bractwo otrzymało darowiznę od Andrzeja Ilkowicza i Tomasza Fiedorowicza Pindy plac i ogród przy ulicy Ruskiej w Drohiczynie. Rodzina Stefana Żerczyńskich przekazała cerkwi brackiej 1643 roku całą własną posesję.

Cerkiew Św. Mikołaja została kilkakrotnie okradziona. Ponadto zabrano z niej dwie
ikony przedstawiające Boga Wszechmogocącego i Najświętszą Marię Pannę. Z opisu cerkwi i wykazu zrabowanych przedmiotów wynika, że świątynia bracka posiadała bogate uposażenie i wystrój wewnętrzny. W cerkwi znajdowała się ikona patrona cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy z mieczem w prawej ręce a w lewej trzymającego miniaturę świątyni drohickiej. Ikona została ofiarowana do cerkwi przez jej fundatorów. Cerkiew św. Mikołaja dopiero w 1678 r. zmieniła obrządek, a bractwo przy niej istniało do 1757 r.

Kolejne wiadomości o cerkwi św. Mikołaja pochodzą z Wizyty Generalnej Cerkwie Drohickiey pod Tytułem S. Mikołaja z 1726 r., w której czytamy: ... cerkiew niewielka drewniana na Górze nad Bugiem ... Wymieniono także ołtarz ... drugi S. Mikołaja ... Nie wspomniano, czy ikona św. Mikołaja wyglądała tak jak w opisie z 1652 roku. Odnotowano jedynie w wizycie, że ... dokumenta y fundusze maią być u Oyców Dyzunitów...

W 1793 roku wymurowana została druga cerkiew Św. Mikołaja wraz z klasztorem Bazylianów, będąca obrządku greko-katolickiego. Tak więc przez 12 lat mieliśmy w Drohiczynie dwie cerkwie różnych obrządków pod tym samym wezwaniem.

Cerkiew Św. Mikołaja (pierwsza) spłoneła w pożarze miasta w 1805 roku.

Monaster Świętego Spasa

Na stronie ruskiej była od dawna cerkiew Świętego Spasa, a przy niej monaster. Cerkiew ta pobierała dziesięcinę po kopie żyta z włoki od włościan wsi Rudnik ( teraz nazywa się Ruda), sprzedanej przez Aleksandra Sołtana Marszałka Królewskiego Pawłowi Biskupowi Łuckiemu, o czem wydał świadectwo Jan syn owego Sołtana w r. 1532 d. 26 Kwietnia w Łaskowiczach ( z Akt miejskich). Powodzie Bugu były przyczyną, ze ta cerkiew po kilka razy z miejsca na miejsce przenoszoną była.

Jak w innych miastach, tak również i w Drohiczynie, cerkwie, które po Unii Brzeskiej przy dawnej wierze greckiej zostały, coraz częściej wyjednywać dla siebie zaczęły przywileje, reskrypta i wyroki, celem uniknienia prześladowań lub ucisków. Oto ich treść postępując lat koleją:

Wyrok Komissyi 1636 potwierdzony przez Władysława IV 1640 i Jana III 1677.

Dla rostrzygnienia sporów między Unitami i Disunitami o własność cerkwi Drohickich, naznaczona została Kommissja, która zjechawszy na miejsce, wyrokiem swym ferowanym w Drohiczynie 1636 ( feria sexta, post dominicam passionis, proxima) przysadziła Nieunitom oba monastery Drohickie, t. j. Zabużski Świętego Spasa i nagórny, czyli na górze Braniczewskiej położony Świętej Trójcy; równie jak cerkiew Świętego Mikołaja, jeżeli szlachta, którzy są kollatorami i fundatorami na to się zgodzą. Przy Unitach zaś zachowała place cerkwi sobornej Świętej Przeczystej. Wyrok ten potwierdził Włądysłąw IV w Mereczu 1640 roku dnia 22 Maja, a potem Jan III w Warszawie 1677 dnia 6 Maja z tym dodatkiem, że mając wzgląd na ubóstwo monasteru S. Trójcy, uwalnia go ze wszystkiemi jego przynależytościami i gruntami od wszystkich poborów i podymnych, jako też żołnierskich exakcyi, chlebów i składów i t. d. ( z Akt cerkwi S. Trójcy i miejskich).

Reskrypt Władysława IV 1636 roku.

Nim jednak potwierdzenie owego wyroku nastąpiło, wkrótce po jego ogłoszeniu, przesłał Władysław IV z Merecza 1636 roku d. 15 Września reskrypt do ówczesnego Drohickiego Starosty Marcina Lesznowolskiego, któremu nakazywszy, aby cerkwie Drohickie S. Spasa, S. Trójcy i S. Mikołaja rugowanym z nich dysunickim Swiszczeńnikom na powót oddał i w pokoju ich zachował, dodaje: „mogą siębowiem znaleźć inne” środki do ułącnienia rozróżnienia, a nie takowe Angorje”. ( z Akt cerkwi S. Mikołaja w Bielsku)