O nazwie Drohiczyn


Jest kilka teorii co do pochodzenia nazwy Drohiczyna. Według jednej z nich nazwa miasta pochodzi z połączenia dwóch słów: droga i czyn. Inna zaś sugeruje wywodzenie się nazwy od imienia Drogita (Drohita).

Poniżej zamieszczam artykuł Marii Karpluk "O nazwie Drohiczyna". Autorka dokonuje w nim analizy nazwy Drohiczyn, starając się przy tym odkryć, jakie są korzenie tej nazwy.

W pracy o języku Macieja Stryjkowskiego, historyka i poety z 2. połowy XVI w., można znaleźć dwojaką pisownię nazwy miejscowej Drohiczyn:

Drohicin: Drohićin, Podlasze Mazurom odjął, Goniec ; Bielsko, Mielnik, Drohićin [...] Bolesławowi książęciu mazowieckiemu odjął [...] Mielnik, Bielsk i Drohićin przy Litwie został, Kronika.

Drohiczyn: Brześcia, Mielnika, Drohiczyná dostał, Goniec; Drohiczynską ziemię z Drohiczynem, Melnikiem i Bielskiem zamkami, Kronika.

Inny kronikarz XVI-wieczny, Marcin Bielski, używał tylko formy Drohiczyn: na Podlaszu gdzie dziś Drohiczyn.

W zbiorze statutów S. Sarnickiego  spotykamy wariant: Drohyczyn: Roki ziemskie podlaskiego województwa w Drohyczynie. A w bełskim powiecie [...] jako i w Drohyczynie bywać mają sądy ziemskie. [...] Wieca mają być sądzone nazajutrz po świętym Janie Krzcicielu [...] w Drohyczynie.

Michał  Kondratiuk w  wartościowej   monografii pt. Nazwy  miejscowe południowo-wschodniej  Białostocczyzny  przytacza dla Drohiczyna rękopiśmienne zapisy źródłowe, polskie i ruskie z lat 1342 - 1794 ; w konkluzji zaś stwierdza:

Drogicin w źródłach mazowieckich XV w., istniał przypuszczalnie już w XI w.; gw. droh′ičyn (-a), przym. droh'ick'i. - N. dzierż. od n. os. *Drohita, *Drohicza.

Cytowane przez autora dzieło poświęcone historii miast polskich zawiera następująca sugestię: Brzmienie nazwy jest ruskie i pochodzi od imienia Drogita (Drohita). W źródłach mazowieckich z XV wieku Drohiczyn występuje jako Drogicin.

Tutaj nasuwa się potrzeba sprostowania: zapisy ze źródeł XV-wiecznych nie muszą być odczytywane Drogicin (choć nie wykluczam takiej lekcji), gdyż ortografia rękopisów nie rozróżniała odrębnymi znakami c od č.

Na podstawie znalezisk archeologicznych w drohiczyńskim zespole osadniczym stwierdzono, że geneza tamtejszego ośrodka grodowo-miejskiego wiąże się z okresem rozbudowy władzy politycznej Rusi na badanym terytorium. Brano to pod uwagę przy ustalaniu etymologii nazwy, zapisywanej w źródłach ruskich (chociaż od XVI w.) z pełnogłosem -oro-. Ortografia ruska nie daje odpowiedzi, jak czytać znak г: g czy h, w tym wypadku z kolei zapisy polskie informują o białoruskim h.

Przypuszczalne nazwy osobowe *Drogita, *Drohita, *Drohicza, rekonstruowane jako podstawa nazwy miejscowej Drohiczyn, nie wydają się prawdopodobne ani ze strony polskiego, ani ruskiego słowotwórstwa. Grecko-łaciński przyrostek -ita w antroponimii staropolskiej służył do urabiania nazw własnych wskazujących na miejsce pochodzenia, np. Cracovita ‘pochodzący z Krakowa’. Leopolita ‘ze Lwowa’ lub przynależność do herbowego rodu, np. Grzymalita, ‘herbu Grzymała’, Leliwita ‘herbu Leliwa’ , znaczenia te zresztą zachowały się do dziś. Rekonstruowany *Drogita, *Drohita jest zatem znaczeniowo bezsensowny, a fonetycznie po polsku mało prawdopodobny, gdyż gi przeszłoby w ży.

Bogaty zbiór staroruskich nazw osobowych, wyzyskany w monografii Tadeusza Skuliny, nie zawiera formacji z przyrostkami -ita, -iča . Znane są oczywiście imiona złożone z I członem dorogo- drago-: Dorogomil, Dragomir . Staroruskie wyrazy pospolite z przyrostkami -ita, -iča możemy łatwo znaleźć dzięki Indeksowi a tergo do Materiałów Sriezniewskiego. Nie licząc wyrazów greckich, o greckim rdzeniu i sufiksie oraz tworów o niejasnej etymologii, otrzymujemy dwa wyrazy słowiańskie: nazwę czynności volokita i termin topograficzny molokita, pol. młaka ‘bagno’. Wyrazy na -iča (w sumie 5) są w większości formacjami wtórnymi wobec podstawowego -ica. Jedyny przykład użycia -iča po spółgłosce tylnojęzykowej puskiča (zamiast puškiča), deminutivum od pušьka ‘działo’, pochodzi z zabytku pskowskiego z XV - XVI w., czyli z czasów o wiele późniejszych niż powstanie Drohiczyna.

Rozpatrzmy jeszcze następującą hipotezę: ruskie patronimicum od skróconej postaci imienia: Dorog + ičь jako podstawa dzierżawczej (z przyrostkiem -inъ) nazwy Dorogičinъ, z białoruskim -h- i stwardnieniem č: Dorohiczyn, potem częściowa polonizacja: Drohiczyn. Podstawa musi być ruska, bo zgodnie z polską fonetyką nazwa tak uformowana musiałaby brzmieć Drożycyn. Tymczasem w językach ruskich następuje usuwanie wyników palatalizacji prasłowiańskich: w końcu XI w. spotyka się w  zabytku nowogrodzkim  dativus  Dъmъkě zamiast spodziewanego zgodnie z II palatalizacją –cě . Alternacje  k : č, g : ž, ch : š  w przymiotnikach dzierżawczych z sufiksem -in, zachowane w językach polskim (matczyn), czeskim, ukraińskim, częściowo w bułgarskim, uległy w rosyjskim analogicznemu wyrównaniu do tylnojęzykowych  spółgłosek podstawowych rzeczowników (babkin, Olьgin, svachin) . To samo zapewne nastąpiło w patronimikach na -ič, por. dzisiejsze roś. Łukič . Pytanie: kiedy nastąpiło? Jedyny przykład w Materiałach Sriezniewskiego  z wyrównaniem przed -inъ: gospožknъ pochodzi z XIII - XIV w.  (Latopis nowogrodzki I); wśród nazw osobowych cytowanych przez Skulinę najwcześniejszy jest Miljata Lukiničь я  1215 r.   (Nowogród),  następnie  Dorožkiničь  1327,   Maškiničь //  Maškovičь 1333, Sovkiničь 1369 . Dwa ostatnie przykłady zaczerpnął Skulina ze Słownika Tupikowa, w którego materiale od 2. pół. XV w. patronimica typu Babuškinъ, Bezduchinъ, Boldyginъ należą do bardzo częstych.

Natomiast jeśli chodzi o interesujące nas patronimica na -ičь po spółgłoskach tylnojęzykowych, a więc typ *Dorogčь, to ani Materiały Sriezniewskiego nie zawierają takich przykładów apelatywnych, ani nie znalazłam odpowiednich nazw osobowych w rozprawie Skuliny i Słowniku Tupikowa. Najwcześniejszy - nie całkiem jasny - zapis Begičь (rkp. Bekgičь) pochodzi z r. 1393 (gramota chana Tochtamysza), a następny Overkičь z r. 1438 (gramota w. ks. Świdrygiełły), czyli z czasów daleko późniejszych niż powstanie Drohiczyna.

Również ze względów chronologicznych należy odrzucić wywód *Dorogičь z *Dorogovičь.

W ten sposób dochodzimy do wniosku, że ze względów historyczno-fonetycznych nie da się nazwy D(o)rohiczyn wyjaśnić ani od strony ruskiej, ani tym bardziej polskiej.

Rozważyć zatem należy rzuconą mimochodem opinię W. N. Toporowa, że jest to nazwa pochodzenia jadźwińskiego. Postać pierwotną rekonstruuje autor w formie *Dargūtinas . Na podstawie nielicznych danych źródłowych przypuszcza się, że Jadźwingowie byli szczepem pruskim; wobec tego zobaczmy, jak tłumaczy się rekonstruowana postać *Dargūtinas od strony języka dawnych Prusów.

Bałtycki rdzeń darga-, występujący w łot. dàrgs ‘drogi, kosztowny’, ten sam co w scs. dragъ, rus. dorog, pol. drogi , jest dobrze zaświadczony w staropruskich nazwach osobowych, zapisanych: Darge 1385, Dargebute 1363, Dargelo 1282, Dargenne 1396, Dargil 1344, Dargote 1299, Darguse 1384, Dargute 1299 i in , a także w tamtejszych nazwach miejscowych: Dargels 1314, Dargen ok. 1340, Dargow 1359, Dargowayn 1327 . Przyrostek -ūtis, fem. -ūtė w dzisiejszych dialektach litewskich służy do formowania wyrazów zdrobniałych i patronimików, np. Vaičūtis  ‘syn Vaičio’, vilkiūtis  ‘wilczek’ od vilkas ‘wilk’ . Wydawałoby się, że stprus. odpowiednik tego litewskiego sufiksu spotykamy w wyżej wymienionym imieniu Dargute. Tymczasem badacze zestawiają stprus. -utis (w staropruskich tekstach oczywiście nie oznaczano długich samogłosek) z lit. i łot. -utis z krótkim w i ze słów. -ъtь; oboczna postać stprus. sufiksu -aut-, np. Gedawte || Gedute, odpowiadałaby słowiańskiemu –ut . Z tej strony więc rekonstrukcja *Dargūtinas jako podstawy dla późniejszej nazwy Drohiczyn napotyka na trudności. Poza tym gdybyśmy przyjęli wymienioną wyżej rekonstrukcję, to nazwa musiałaby być bardzo stara, sięgająca czasów, kiedy żywa była odpowiedniość bałt. ū i słowiańskiego y . Nasuwa się wprawdzie analogia do nazwy dopływu Niemna: lit. Beržūna, roś. Berezyna , ale wiadomo, że nazwy rzek są starsze niż nazwy miejscowości.

Nie rezygnując z hipotezy o jadźwińskim pochodzeniu nazwy, spróbujmy poszukać innego staropruskiego sufiksu, formującego nazwy osobowe. Omawiając sufiks -īt-, pisze B. Trautmann: «als Nominativ begegnet haufig -cz, selten -ito: wir werden balt. -īta- und -ītā ansetzen müssen [...] Moldicz Moldite» . W załączonym słowniku spotykamy Prusów noszących imiona Arkeyticz 1335, Glapicz i Glapiz 1363, Kalenicz 1343, Cusicz 1357, Madelicz 1344 itd. Znane sąteż litewskie patronimica uformowane przy pomocy sufiksu -ītjo-, fem. -ītje-, np. dzisiejsze Kamutýtis ‘syn Kamutisa’, Karvelýčia ‘córka Karvelisa’. Chociaż nie znamy długości -i- w zapisach staropruskich, jednak strukturalne podobieństwo przytoczonych formacji narzuca się w sposób oczywisty. Endzelin nie wypowiada się dokładniej, jak należy rozumieć imiona typu Moldicz, które przytacza pod sufiksem –it; co do kontynuantów tj dj sądzi, że przynajmniej w cześci dialektów pruskich przeszły one w t’  d' (jak w dialektach żmudzkich i kurskich) w odróżnieniu od litewskiego i częściowo żmudzkiego č’ ʒ’ oraz łotewskiego š ž. Zdanie uczonego jest jednocześnie obwarowane zastrzeżeniem, że nie znana jest właściwie wymowa takich słów pruskich, zawierających grupy  dj tj,  jak median ‘las’, waitiat  ‘mówić’ itd.

Posługując się analogią do staropruskich nazw osobowych typu Moldicz, przyjmuję istnienie formy *Dargicz; zaś od człowieka noszącego to odojcowskie imię - dzierżawczej nazwy miejscowej z sufiksem -in-.

Staropruskie nazwy miejscowe, urobione od nazw osób przy pomocy przyrostka -īn- są dobrze znane, np. Gerkynen 1419 || n. os. Gerko; Spandyno 1419 || n. os. Spande. Na przeszkodzie staje tu zaobserwowane przez badaczy zjawisko stprus. przejścia i > e przed sylabą zawierającą i, *Dargiczin przechodziłby więc w *Dargeczin. Ale po pierwsze nie znana jest dokładnie uronologia tej zmiany, po drugie zaś - można przyjąć słowiański (ruski) sufiks -inъ. Nie znam odpowiedniego ruskiego opracowania toponomastycznego, istniały jednak staroruskie przymiotniki dzierżawcze: golubinъ, od golubь, gostinъ od gostь itd., notowane w Materiałach Sriezniewskiego. Kondratiuk podaje z badanego terenu nazwy miejscowości, mające pień litewski, a sufiks słowiański np. Downiewo, Klewinowo.

Wypada jeszcze przypomnieć sięgającą czasów Długosza (2. pół. XV w.) tradycję o Drohiczynie jako stolicy Jadźwingów. Podaję w najnowszym tłumaczeniu polskim J. Mrukówny wzmiankę spod  r. 1112, umieszczoną z racji wyprawy ruskiego ks. Jarosława:
Szczep zaś Jaćwingów, jeśli chodzi o narodowość, język, obrzędy, religią i obyczaje, był bardzo podobny do Litwinów, Prusów i Żmudzinów [...] Jego głównym miastem i stolicą był zamek i miasto Drohiczyn.

W tymże Drohiczynie koronował legat papieski ks. Daniela na króla Rusi w r. 1253, o czym Długosz pisze, zmyliwszy datę na r. 1246.

Oprócz omawianego tutaj Drohiczyna nad Bugiem istnieje Drohiczyn k. Pińska, Drohiczówka k. Zaleszczyk, Drohiczany k. Hrubieszowa i Wołkowyska. Jeśli powstały one w okresie, kiedy możliwe już były ruskie formacje na -ii po spółgłoskach tylnojęzykowych, to objaśnienie ich nie sprawia trudności jako urobionych od mienia Dorog lub ruskiego appellatirum doroga ‘urzędnik tatarski’. Drohiczany wreszcie mogą być przeniesioną nazwą byłych mieszkańców Drohiczyna.

Czy podane na początku tego artykułu szesnastowiczne zapisy ze źródeł drukowanych: Drohicin i Drohyczyn są błędami? Bynajmniej, każda z nich ma dialektalne uzasadnienie. Drohicin spotkamy w książkach Stryjkowskiego. Autor ten, pochodzący ze Strykowa w Łęczyckiem, mazurzył i białoruską postać Dorohič’in, w której č’ dopiero w XVI w. ostatecznie stwardniało, spolonizował na Drohicin. Podobnie postąpił z ruską nazwą miejscową Černeěgov: Srarodub wziął i Ciernieowa dostał (Goniec 04), Jarosław [...] Zasławowi starszemu dał kijowską stolicę [...] Stosławowi Cierniehow (Kronika 179). W tym stanie rzeczy możliwa jest lekcja Drogicin w zabytkach mazowieckich (a więc mazurzących) z XV w., chociaż grafika rękopisów nie może jednoznacznie o niej świadczyć.

Natomiast forma Drohyczyn, notowana w kompilowanym dziele, jakim są Statuta Sarnickiego, została przez tego autora odpisana, razem z tekstem ustawy z wcześniejszego zbioru praw Jana Herburta z Fulsztyna:

Roki ziemskie podlaskiego województwa w Drohycżynie [...] A w bełskim powiecie [...] jako i w Drohycżynie [...] Wieca [,..] nazajutrz po świętym Janie Krzeicielu na kożdy rok w Drohycżynie (s. 432).

Herburt z Fulsztyna w Samborskiem pochodził z terenu pogranicznego z gwarami ukraińskimi i będąc kasztelanem sanockim i starostą przemyskim, na takimże terenie przebywał. Nazwę Drohyczyn podał w jej ukraińskim brzmieniu, w języku tym bowiem nastąpiło stwardnienie spółgłosek przed i e, np. dorohyj, dałeko itd.

Przymiotnik od nazwy Drohiczyn, dziś gwarowy (jak podaje Kondratiuk) drohicki, zaś literacki drohiczyński, w XVI w. również ulegał wahaniom:

drohicki: w drohickim i bielskim powieciech [...] w ziemi Drohickiey i mielnickiej, J. Januszowski, Statuta..., Kraków 1600, s. 830.

drohiczyński: ziemicę Drohicżyńską na Podlaszu, M. Bielski, Kronika..., k. 354.

drohiński: Jakub Dowojnowicz Drohiński [starosta], J. Herburt..., s. 666 i S. Sarnicki..., s. 997.

Z form tych niejasny jest drohiński, chociaż ma pewne oparcie w łacińskim skrócie z drohiensis w oryginale dokumentu: Iacobus Dowoynowic Drohien. [capitaneus] Januszowski..., s. 755, innym razem: Terra Drohicien. ib., 834.

Rozpoczynając ten artykuł myślałam, że zmieści się on na 2 - 3 stronach maszynopisu. Jednak stare nazwy miejscowe okazują się skomplikowane etymologicznie, ich analiza wymaga rozważenia językowej przynależności terenu - różnych okresach historycznych i może nadal zawierać niejasne fragmenty.


Źródło

  1. "O nazwie Drohiczyn" Maria Karpluk, JĘZYK POLSKI Organ Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego. LVI, 1976, marzec-kwiecień, N 2. S. 111—117