Ratusz w Siemiatyczach


Artykuł na podstawie publikacji Pani Ewy Narolewskiej "Ratusze na Podlasiu. Nie istniejący ratusz w Siemiatyczach"


 

Wprowadzenie

Duże zmiany w wyglądzie Siemiatycz rozpoczeły się w latach 20. XVIII w. z inicjatywy Michała Józefa Sapiehy, pisarza polnego litewskiego, następnie wojewody podlaskiego oraz proboszcza Michała Józefa Krassowskiego i Kazimierza Ottowicza, superiora misjonarzy w Lublinie. Została dokonana przebudowa kościoła i budowa klasztoru oo. Misjonarzy, zmieniająca w barokowym duchu rozplanowanie rynku. Dla stworzenia właściwej perspektywy widokowej rozebrano, na polecenie fundatora klasztoru, zabudowę pierzei wschodniej rynku, a na jej miejsce utworzono przed budynkiem klasztornym rodzaj dziedzińca wstępnego. Całość zabudowań klasztornych otoczono murem. Do czasów obecnych zachowały się zaledwie fragmenty muru: przed kościołem i w kilku miejscach od strony ogrodów. Ogromne założenie ogrodowe, jakie powstało po wybudowaniu klasztoru, zostało zniszczone.

Drugi etap barokowej przebudowy Siemiatycz, przeprowadzonej z dużym rozmachem, nastąpił w czasach Anny Pauliny Jabłonowskiej z Sapiehów (1728- 1800 r.). W tym czasie Siemiatycze znalazły się wśród najlepiej rozwiniętych gospodarczo miast podlaskich.

Plan przebudowy Siemiatycz 1797

Księżna Anna Jabłonowska, właścicielka miasta i dóbr w latach 1750-1800, była inicjatorką przebudowy gospodarki, ustroju i wyglądu estetycznego tego miasta. Należała do najwyższych sfer arystokracji europejskiej oraz do elity umysłowej kraju. Nie szczędziła trudu, aby swoje rozległe dobra dźwignąć z zadłużenia, zreorganizować w nich życie społeczne, naukowe i gospodarcze. W zakresie układu przestrzennego posłużyła się rozwiązaniem porównywalnym do przebudowy Nancy przez architektów króla Stanisława Leszczyńskiego.

Przewodnią ideą tych inwestycji była myśl sprzężenia pałacu z miastem i stworzenia osi, łączącej poszczególne elementy urbanistyczne w jedną, harmonijną całość.

Na osi głównej pałacu, będącej jednocześnie osią urbanistyczną omawianego założenia, wytyczono w 1777 r. szeroką aleję, dzisiejszą ulicę Pałacową, wysadzaną lipami i łączącą pałac z rynkiem. Po obu jej stronach zbudowano wolnostojące budynki o charakterze reprezentacyjnym. Żaden z tych obiektów nie zachował się do czasów współczesnych, nie są znane nawet ich widoki.

Pałac i ratusz stanowiły osnowę kompozycji urbanistyczno-architektonicznej i były, obok wcześniej wzniesionego kościoła, jej dominantami. 

Nowy ratusz, odznaczający się ogromnymi rozmiarami, zamykał długą, liczącą ok. 350 m oś, łączącą pałac z rynkiem. Duża skala architektoniczna siemiatyckiego ratusza przerosła zresztą możliwości finansowe Jabłonowskiej, bowiem księżna nie zdołała ukończyć go przed swoją śmiercią. Jednocześnie rozmiary i program budowlany tego obiektu świadczą o ambicjach właścicielki dóbr siemiatyckich.

Plan przebudowy Siemiatycz 1797

Autorstwo tego gmachu także nie jest dokumentamie potwierdzone. Stanisław Lorentz przypisał je S. B. Zugowi, powołując się na uderzające podobieństwo do innych budowli tego architekta. Wiadomo natomiast, że po pożarze części zachodniej miasta w 1797 r. Jabłonowska odwołała się ponownie do pomocy S.B. Zuga, który zaprojektował całą zachodnią dzielnicę.

Księżna Anna dożyła 73 lat. Po jej śmierci znikały stopniowo stworzone przez nią „urządzenia" i instytucje, a także dzieła sztuki architektonicznej. Jedną z największych kolekcji w XVIII-wiecznej Europie, gabinet historii naturalnej (były to zbiory zoologiczne, botaniczne, mineralogiczne, ale ponadto wielka biblioteka, zbiory monet, miedziorytów i innych dzieł sztuki), zakupił od spadkobierców car rosyjski Aleksander.

Pierwsze poważne zniszczenie ratusza siemiatyckiego odnotowuje się w 1863 r., kiedy został spalony przez Rosjan. Figurę zdobiącą dotychczas jedną z jego bram, przedstawiającą św. Michała Archanioła, barokową, wykonaną z metalu, przeniesiono do zespołu pomisjonarskiego i zamontowano w zwieńczeniu bramy, znajdującej się przed kościołem parafialnym pw. Wniebowzięcia NMP. Drugi pożar ratusza nastąpił ok. 1905 lub 1907 r.

Ratusz ostatecznie został zamieniony w gruzy w 1941 r. Pozostał jeszcze w pamięci najstarszych mieszkańców Siemiatycz.

Jedynymi pamiątkami, ocalałymi po zawieruchach wojennych są dziś: układ urbanistyczny centrum miasta Siemiatycz oraz szczątki bramy wjazdowej do pałacu ozdobionej sfinksami i kamienny parkan okalający ogród, przy czym wiadomo, że park pałacowy w Siemiatyczach ogrodzony został w 1834 r.

Opis ratusza

Plan przebudowy Siemiatycz 1797

Ratusz zajmował centralną i znaczną część placu rynkowego. Pobudowano go na wzdłużnej osi rynku. Był to budynek wolnostojący, murowany, dwukondygnacjowy, wzniesiony na planie prostokąta. Posiadał cztery skrzydła tworzące wewnętrzny, także prostokątny dziedziniec z niewielkim, piętrowym budynkiem wagi, ulokowanym na jego środku. W budynku wagi umieszczono ponadto miary i narzędzia ogniowe. Krótsze skrzydła gmachu, północne i południowe, odznaczały się bogatym wystrojem zewnętrznym. Posiadały ryzalitowo ujęte części centralne, trójosiowe, nieco wyższe od partii bocznych, pokryte dachami naczółkowymi. Poszczególne osie części centralnych flankowane były boniowanymi pilastrami. Natomiast partie boczne tych skrzydeł posiadały nieco niższe dachy dwuspadowe, a ich dolne kondygnacje były boniowane. Umieszczone tu otwory wejściowe, prostokątne, zamknięte zostały łukiem odcinkowym. Skrzydło południowe zaakcentowano wieżą zegarową, zwieńczoną obeliskowym, smukłym hełmem, typowym dla realizacji Zuga. Ta właśnie wieża zamykała widok od pałacu, z ulicy Pałacowej. W opisanych skrzydłach, na ich osi symetrii, mieściły się dwie bramy przejazdowe, prowadzące na dziedziniec. Dwie dodatkowe bramy znajdowały się w skrzydłach zachodnim i wschodnim, były one przeznaczone prawdopodobnie dla pieszych.

Zasadniczy schemat architektoniczny tego budynku jest typowy dla prac Zuga dotyczących grupy budowlanej ratuszy. Opiera się ten schemat na piętrowej części centralnej, zaakcentowanej obeliskiem oraz flankujących ją bocznych niższych partiach.

Plan przebudowy Siemiatycz 1797

Zespół ratuszowy w Siemiatyczach mieścił w dolnej kondygnacji ok. 100 kramów, reprezentując niespotykaną skalę na terenie miast polskich. Według Wojciecha Trzebińskiego ratusz ten należy zaliczyć do typu handlowego, stanowiącego połączenie siedziby władz miejskich z kramnicami. Część handlowa w tym wypadku zdecydowanie dominowała nad administracyjną. Jabłonowska umiejscowiła w ratuszu siemiatyckim na parterze pomieszczenia handlowe, areszt, ponadto kasę miejską, służbę miejską, mieszkanie wachmistrza miejskiego i inne funkcje urzędowe. Ale co najważniejsze, górna kondygnacja ratusza - nie ukończona do końca XVIII w. (wraz ze skrzydłem południowym, najbardziej reprezentacyjnym, przewidzianym m.in. dla obrad Magistratu siemiatyckiego), nie pełniła swoich municypalnych funkcji. Na górnym piętrze skrzydła południowego, jeszcze za życia księżnej, zamieszkał zegarmistrz miejski. Oprócz funkcji administracyjnych i handlowych, w parterze gmachu pomieszczono funkcje produkcyjne, związane z zakładami niektórych rzemieślników, trudniących się usługami.

W opisach miasta sprzed Powstania Styczniowego 1863 r., dawny ratusz w Siemiatyczach zwano kramnicami. Mieściły się w nim nadal sklepy, dość liczne, bo około 40 i raczej mniejszej skali (nazywane były „sklepikami"). Częściowo zostały one połączone z mieszkaniami ich właścicieli. Wciąż także funkcjonował skład miar i wag. Przed kramnicami stały dwie, znacznie zniszczone statuy (w czasach Jabłonowskiej - cztery nad bramami). Zaś wewnątrz (wjazd przez dwie parterowe bramy) na dziedzińcu ulokowano „pachnące komórki". Większość użytkowników ratusza stanowili Żydzi. W czasach Jabłonowskiej miasto w większej połowie z Żydów złożone było, a w dokumencie pruskim z 1802 r. kramy ratuszowe nazwano żydowskimi.

Plan przebudowy Siemiatycz 1797

Wiadomo, że ratusz był sukcesywnie przebudowywany, ulegał też pożarom w XIX i XX w. Na wszystkich zdjęciach ratusza z początku XX stulecia widać także, że skrzydła: zachodnie i wschodnie, pierwotnie parterowe, przebudowane zostały na kamienice miejskie, dwukondygnacjowe, pokryte dachami dwuspadowymi i z balkonami wychodzącymi na plac. Najmniej dotknięte przeróbkami pozostało skrzydło południowe. W głównym ryzalicie brak jest jednakże charakterystycznej wieży. Zmianie uległy otwory wejściowe w partii całego przyziemia - ich kształt, wielkość i rozstaw osi oraz ich ilość.

W opisie miasta z 1937 r. czytamy: Centrum miasta stanowi bardzo duży Rynek, który zmniejszył się dzięki temu, że na miejscu dawnych kramów i ratusza zbudowano cały szereg kamieniczek prywatnych, które zasłoniły też miny dawnego ratusza, spalonego w XIX w.

Pomimo opisanych zmian w wyglądzie ratusza - zachował on do ostatniej wojny swoją ogólną, charakterystyczną bryłę, złożoną z czterech skrzydeł, tworzących wewnętrzny, prostokątny dziedziniec. Zachowały się też oryginalne gabaryty skrzydeł: południowego i północnego, wraz z ich ryzalitowo ujętą partią centralną. W miejscowej tradycji poszczególne części ratusza bardziej były jednak kojarzone z budynkami mieszkalnymi, niż z dawnymi „kramnicami".

Plan przebudowy Siemiatycz 1797

Ratusz, po zniszczeniu przez Niemców w 1941 r., nie został odbudowany. Nie wykonano także badań ani inwentaryzacji fundamentów znajdujących się obecnie w centrum śródmiejskiego placu. W latach 40. XX w. teren po dawnym ratuszu wyrównano i przysypano ziemią. W związku z tym powierzchnia obecnego rynku jest podniesiona w stosunku do pierwotnej. Z czasem zasadzono tu drzewa i utworzono skwer miejski.


Źródło

  1. "Ratusze na Podlasiu. Nie istniejący ratusz w Siemiatyczach", Ewa Narolewska, Biuletyn konserwatorski województwa białostockiego 1998