Układ przestrzenny Drohiczyna do końca XVIII w.

Geneza grodowo-miejskiego ośrodka drohickiego wiąże się z okresem utrwalania i rozbudowy władzy politycznej Rusi na tym terytorium. Drohiczyn dzięki swemu położeniu na dogodnym szlaku wodnym, skrzyżowaniu dróg prowadzących z Rusi na Mazowsze, Prus i Jaćwieży do Gdańska, a dalej do Europy Zachodniej, zajmował ważne miejsce w handlu dalekosiężnym. Zlokalizowany tu gród był silną warownią przy przeprawie przez Bug oraz lokalnym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej.
Początki grodu sięgają 1047 r., kiedy to pas ziemi wzdłuż Bugu, oderwany od Mazowsza, znalazł się w rękach Jarosława Mądrego. W XII i XIII w. Drohiczyn przeżywał okres rozkwitu, a jego wyjątkowo ważne znaczenie handlowe, stało się przyczyną i tłem skomplikowanych zabiegów politycznych ze strony Rusinów, Litwinów i Mazowszan.
Na przełomie XII i XIII w. wyodrębniła się nowa osada na południowym brzegu rzeki oraz osada wschodnia - Góry. Nastąpiła zmianą układu przestrzennego. W porównaniu z XI-wiecznym, zwartym, półkolistym układem, Drohiczyn w XII i XIII w. stał się ośrodkiem o kształcie koncentrycznym, przeciętym biegiem rzeki, gdzie gród stanowił centralny punkt osady. Podział naturalny wzdłuż rzeki podkreślony był odrębnością prawną i prawdopodobnie etniczną mieszkańców obu części Drohiczyna. Mieszkańcy tzw. Ruskiej Strony rządzili się zwyczajowym prawem ruskim i byli osadnikami ze wschodu; W części lackiej (z zamkiem), osiedlana się ludność polska, najczęściej z pobliskich terenów Mazowsza. Ludność ta rządziła się odrębnym, zwyczajowym prawem polskim. Podobne podziały wystąpiły w innych miastach Podlasia, np. w Surażu, Bielsku i Ciechanowcu.
W XVI w. Centralnym punktem miasta był drewniany zamek obronny na Górze Zamkowej, usytuowany nad kilkunastometrowym urwiskiem rzeki, oddzielony od miasta jarami; Od zamku rozchodziły się linie wytyczające promienisty układ ulic i trapezoidalny kształt rynku; jego pierzeje zamykały obiekty sakralne. Centralnie na rynku umieszczony został ratusz.
W XVIII w. miasto posiadało cztery duże zespoły klasztorne, ponadto cerkwie (m.in. św. Trójcy i św. Mikołaja) i dość liczne budynki mieszkalne. Zespoły tych budynków do chwili obecnej wyznaczają historyczny obszar miasta (ok. 35 ha). Kościoły i klasztory zostały odbudowane po wojnach szwedzkich w nowej, barokowej szacie, na miejscu dawnych, zniszczonych obiektów sakralnych.
Na ruskiej stronie Drohiczyna istniała cerkiew św. Spasa /Zbawiciela/, przy której wybudowany był monaster. Nad samym Bugiem stały prawdopodobnie jeszcze dwie cerkwie "Preobrażeńakaja" (Przemienienia Pańskiego) i "Jerzjewskaja" (św.Jerzego) oraz kaplica "Paraskiewska" (św. Paraskiewy).
Okres baroku zaznaczył się w Drohiczynie bogatą architekturą brył zespołów klasztornych, które podkreślały doskonale przeprowadzone w wiekach poprzednich rozplanowanie przestrzenne miasta.
W XII i XX w. w Drohiczynie nie wystąpiły przemieszczenia ludności, jakie wywołuje zwykle rozwój przemysłu. Sieć ulic i kształt parcel nie zostały tu zmienione przez lokalizacje zakładów i rozwój mieszkaniowego budownictwa czynszowego. Z tych to przyczyn Drohiczyn pozostał ważnym zabytkiem rozplanowania przestrzennego, średniowiecznego i nowożytnego.
W rozplanowaniu miasta umiejętnie wykorzystane zostały utrudnienia wynikające z fizjografii terenu. Zastosowano tu barokowe zasady formowania urbanistycznego, poprzez wprowadzenie osi symetrii w kompozycjach oraz wprowadzanie ulic widokowych. Sposób usytuowania na planie zabudowy budynków kościołów, cerkwi i klasztorów był nie tyle związany z siecią ulic, co, raczej, z wymogami perspektywy od strony rzeki, bowiem miasto „ustawiło” się frontem do niej. Płynąc Bugiem dostrzegamy wspaniale ulokowane widokowo budynki cerkwi św. Mikołaja, kościoła i klasztoru franciszkanów, Górę Zamkową, kościół parafialny św. Trójcy i klasztor benedyktynek. Przypomnieć należy, że Bug w owym czasie był ważną drogą handlową prowadzącą z Rusi do Korony i Prus, a dalej - do Europy Zachodniej. Ważną rolę w kompozycji przestrzennej miasta spełnia wysoka, stroma skarpa rzeki. Na niej usytuowany jest kościół parafialny. Znaczenie skarpy, jako elementu naturalnego ukształtowania terenu, zmieniało się w różnych okresach czasu; Początkowo, w okresie średniowiecza, główne znaczenie skarpy tkwiło w jej walorach obronnych oraz gospodarczych (przeprawa przez rzekę), później - zwłaszcza w XVIII w. - przeważył walor przestrzenny, estetyczny, funkcjonalny.
Mieszkańcy Drohiczyna przekazali ciekawe wiadomości dotyczące "środka" dawnego miasta. Wskazywano na miejsce, w którym dzisiajstoi kapliczka św. Jana Nepomucena, u zbiegu ul. Świętojańskiej i Mieszka I - dawniej Kłyzowskiej. Kapliczka jest murowana, założona w planie kwadratu. W niszy znajduje się figurka świętego. Informacje te potwierdzają znaleziska cegieł i gruzu na terenie okolicznych pól. Hipotezę o centrum Drohiczyna we wskazanym miejscu, można byłoby łączyć z przywilejem Sejmu Rzeczypospolitej z 1678 r., który, w celu ożywienia miasta zniszczonego po "potopie" szwedzkim, pozwolił osiedlać się tu ludziom różnych nacji i wyznań. Podobne przykłady można wskazać w innych ośrodkach miejskich: Tykocinie, Białymstoku, Węgrowie. Pozwolono tam osiedlać się Niemcom, Szkotom, Holendrom. Wtedy to właśnie lokalizowano, obok starych ośrodków miejskich, tzw. Nowe Miasta. Dziś jeszcze są one wyodrębnione w nazwach: np. w Białymstoku - Kleindorf (Mała Wieś). Podobna sytuacja mogła być i w Drohiczynie. Czy zatem kaplica św. Jana Nepomucena ustawiona była w rynku Nowego Miasta, założonego po roku 1678, a zniszczonego podczas wojny północnej? Możliwe też, że Nowe Miasto mogło powstać w Drohiczynie wcześniej, tzn. około 1560 r. kiedy to przeprowadzano tzw. pomiarę włóczną. Istnieje pewne podobieństwo w rozplanowaniu Drohiczyna i Wasilkowa, miasta charakterystycznego dla grupy założeń związanych z "pomiarą włóczną". Można byłoby przypuszczać, że nie wszystkie działki były zabudowane od razu. Część mogła stanowić rezerwy terenów budowlanych i służyć czasowo jako ogrody.