Wstęp
Zakon franciszkański odegrał ważną rolę w ewangelizacji wielu narodów, w tym także słowiańskich i bałtyckich. Szczególne zasługi mają franciszkanie na polu chrystianizacji Litwy. Na szlaku misyjnych wędrówek braci mniejszych na Ruś, Litwę i do Jacwieży leżał Drohiczyn. W połowie XIII wieku Stolica Apostolska nosiła się z zamiarem erygowania diecezji misyjnej z siedzibą w Łukowie lub w Drohiczynie. Upatrzony był już nawet kandydat na to biskupstwo w osobie franciszkanina Bartłomieja z Pragi. Zamysł nie doczekał się jednak realizacji.
Kiedy książę halicko-wlodzimierski Daniel Romanowicz, po podboju Drohiczyna, podjął starania zmierzające do unii Prawosławia z Kościołem Katolickim na terenach mu podległych oraz zabiegi o koronę króla Rusi, w ożywionej działalności dyplomatycznej, jaka w związku z tym wywiązała się między księciem i Stolicą Apostolską, ważne zadania pełnili franciszkanie. Z ramienia legata papieskiego Opizona, kilkakrotnie posłował z Rzymu do Drohiczyna franciszkanin, brat Aleksy , w latach 1242-1253. Starania te zakończyły się zawarciem unii między Cerkwią Prawosławną na terenie, którym władał Romanowicz, a Kościołem Katolickim, oraz koronacją księcia Daniela na króla Rusi w Drohiczynie w 1253 r. Wprawdzie ta pierwsza unia między kościołami okazała się nietrwała , przetarła jednak szlaki dalszym wysiłkom unijnym, które zaowocowały po wiekach Unią Brzeską. Franciszkanie bywali więc w Drohiczynie już w połowie XIII wieku. Na stale osiedlili się tutaj na przełomie XIV i XV wieku .
Pod względem przynależności zakonnej, klasztor braci mniejszych (od 1517 braci mniejszych konwentualnych) w Drohiczynie od powstania do roku 1513 należał do prowincji czesko-polskiej w ramach wikarii wileńskiej. Po 1513 roku do prowincji polskiej w wileńskiej kustodii. Od 1625 roku konwent należał do prowincji rusko-litewskiej w kustodii wileńskiej, a od 1686 r. do prowincji litewskiej w ramach kustodii grodzieńskiej .
Kasata klasztoru franciszkanów konwentualnych w Drohiczynie nastąpiła w 1832 roku w wyniku represji, jakie zastosowały zaborcze władze cesarskiej Rosji w stosunku do wielu zakonow po powstaniu listopadowym. Kościół franciszkański zamknięty został na 85 lat; klasztor zamieniony na koszary wojskowe dla rosyjskich soldatów, zakonnicy przeniesieni do pracy w sąsiednich parafiach.
Zniszczeniu uległo wtedy klasztorne archiwum. Być może część dokumentów przekazali likwidatorzy carscy do Grodna lub Petersburga, niestety nie udało się, jak dotąd, natrafić na ich ślad. Stawia to badaczy dziejów franciszkańskiego konwentu w Drohiczynie n/B. w trudnej sytuacji. Zmusza do żmudnych poszukiwań dokumentów źródłowych, rozproszonych po różnych archiwach kościelnych i państwowych tak w kraju jak i za granicą. Skłania też do opierania się na opracowaniach, zwłaszcza takich, które powstały jeszcze wtedy, gdy dostęp do wielu źródeł był możliwy. Wszystko to sprawia, ze niniejszy artykuł stanowi raczej zarys działalności braci mniejszych z konwentu w Droniczynie n/B. niż monografię wyczerpującą całość zagadnienia.
Podstawę źródłową tego szkicu stanowią dokumenty z Archiwum OO. Franciszkanów w Krakowie (AFK), z Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie n/B. (ADD), Archiwum przy Bibliotece Akademii Nauk w Wilnie (MAB) oraz Archiwum Diecezji Siedleckiej (ADS) z zespołem akt Diecezji Łuckiej. Szczególne znaczenie ma rękopis franciszkanina Karola Gaudentego Żery, odnaleziony pod sygn. F17-193 w MAB w Wilnie przez p. M. Kałamaiską Seed, „Phénix de pulvoribus rcsusdtatus", a pochodzący ze schyłku XVIII wieku. Niemało danych źródłowych znalezionych zostało w Archiwum Diecezji Siedleckiej (ADS) w zespole akt Diecezji Łuckiej zachowanych od schyłku XV do końca XVIII wieku. Autorowi nie udało się dotrzeć do akt kustodii grodzieńskiej. Jeśli takowe zachowały się w Grodnie, stanowić będą istotne źródłowe dopełnienie pozwalające usunąć te wszystkie braki, których w oparciu o inne odnalezione dokumenty, nie dalo się zlikwidować.
Szczególnie dotkliwy jest brak aktu fundacyjnego konwentu franciszkańskiego w Drohiczynie, kroniki domu i wykazów imiennych obsady personalnej, a także XVIII wiecznych inwentarzy tutejszego kościoła.