Herby i pieczęcie


Drohiczyn jest to jedno z najstarszych miast Podlasia - stolica najpierw Księstwa, później Ziemi Drohiczyńskiej. O jego przynależność polityczną toczyła się, ze zmiennym sukcesem, walka między książętami wołyńsko-halickimi, mazowieckimi i litewskimi. Przyjęte jest uważać, że Drohiczyn przypadł Litwie w czasach panowania Giedymina, w trzecim 30-leciu XIV w, i pod jej władzą pozostawał z przerwami około 250 lat. Gdy w 1520 r. utworzone zostało województwo podlaskie, Drohiczyn stał się jego głównym centrum administracyjnym i sądowniczym. Można powiedzieć, że okres sprzed XIII w. i rządów litewskich w XV-XVI w. był dla Drohiczyna „złotym wiekiem”. W 1569 r., gdy województwo podlaskie zostało oderwane od Wielkiego Księstwa Litewskiego, Drohiczyn przeszedł do Królestwa Polskiego i stopniowo utracił posiadane znaczenie. Ostateczny cios zadały mu wojny wewnętrzne połowy XVII w., po których miasto już nie potrafiło dojść do siebie.

Już 28 grudnia 1429 r. wielki książę litewski Witold utworzył wójtostwo miasta Drohiczyna i oddał je z prawem dziedziczenia Stanisławowi Dziadkowi. Ten, jak inni miejscy i grodzcy wójtowie litewscy, miał administrować i sądzić mieszkańców. W najnowszej literaturze polskiej wyraża się przypuszczenie, że około 1440 r., na krótko zajęty przez Mazowszan, mógł Drohiczyn otrzymać prawa chełmińskie. Faktu tego nie potwierdzają jednak żadne źródła. Tym bardziej, że w przywileju nadania praw magdeburskich z 1498 r. wspominana jest tylko utworzona wcześniej przez książąt litewskich instytucja wójtowska. Zauważyli to również niektórzy autorzy polscy. Od 1498 r. znane są księgi aktów miast chełmińskich. Wątpić należy, czy w tym przypadku zapomnianoby o wiele ważniejszym przywileju praw chełmińskich. Najprawdopodobniej po prostu go nie było.

Pierwszy prawa samorządowe nadał Drohiczynowi wielki książę litewski Aleksander. W wydanym 4 października 1498 r. w Trokach przywileju napisał on, że wszystkim mieszkańcom miasteczka Drohiczyna, zarówno katolikom, jak i prawosławnym, żyjącym na obu brzegach Bugu, nadane zostają prawa magdeburskie, od nowa tworzone jest wójtostwo i mieszkańcy zwolnieni zostają z zależności od drohiczyńskiego sądu grodzkiego. Magistrat ma się składać z dwóch burmistrzów, katolika i prawosławnego, oraz 16 ławników po połowie katolików i prawosławnych. Na ratuszu można trzymać miary zbóż i miodu "ich znakiem znaczone", a także założyć woskownię, topiony w której wosk też ma być "znakowany ich znakiem".

I to wszystko, co się udało odnaleźć w przywilejach na temat pieczęci i herbu Drohiczyna. Jak wyglądał "znak" samorządu miasta, sądzić można tylko ze sfragistyki (jedna z nauk pomocniczych historii, zajmującą się badaniem pieczęci jako źródeł historycznych).

Opisane są tu cztery pieczęcie Drohiczyna. O najstarszej, z początku XVI w., wiemy tylko z opublikowanych źródeł. Inna, której tłok został niewątpliwie sporządzony wcześniej, była na akcie z 1581 r. Przedstawiona jest na niej głowa bawołu. Korzenie tego symbolu sięgają z pewnością końca XV w., czyli czasów utworzenia samorządu. Okres rządów polskich reprezentują dwie pieczęcie z drugiej połowy XVIII w. Przedstawione są na nich już całe sylwetki bawołu czy wołu. Czas i okoliczności zmiany pieczęci nie są jasne.

 

Pieczęć miasta Drohiczyna, przed 1519 r.

Pieczęcie miasta Drohiczyna wspominane są w jednej sprawie majątkowej mieszczan, rozpatrywanej w 1519 r. przez marszałka ziemskiego litewskiego, starostę drohiczyńskiego i słonimskiego Janusza Radziwiłła. Pisze w niej, że nieboszczyk ojciec Jana Błażkowicza wynajął był mieszczanina Jana Grenkę, też już nie żyjącego, do odbycia z 16 końmi ziemskiej służby wojskowej za miasto Drohiczyn. Mieszczanie obiecali temu ostatniemu, że zapłacą 40 kop groszy i dali swoje pismo z pieczęcią miejską. Pieniądze z niewiadomych przyczyn nie zostały wypłacone, więc J. Grenka zajął za długi dom i ziemie Błażki. Wszczęta sprawa trafiła przed sąd królewski. Wójt i mieszczanie Drohiczyna, usprawiedliwiając Błażkę, pisali do króla, że J. Grenka nie ma prawa pretendować do majątku Błażki. Ich pismo, potwierdzone pieczęcią miejską,zostało również złożone w sądzie marszałkowskim u J. Radziwiłła.

Jasne, że wspominane w sprawie pieczętowane akty wydane zostały wcześniej, prawdopodobnie o kilka lat. Są to na dziś najwcześniejsze znane przypadki użycia pieczęci miejskich Drohiczyna. Można przypuszczać, że pisma owe były potwierdzone pierwszą pieczęcią miasta Drohiczyna, której tłok musiał być sporządzony wkrótce po nadaniu praw magdeburskich w 1498 r. Przedstawiona była na niej najpewniej, tak jak na pieczęci z 1581 r., głowa bawołu z opisaną dokoła ruską lub łacińską legendą. Nie ulega wątpliwości, że przed 1519 r. pieczętowano inną pieczęcią niż ta z 1581 r., ostatnia bowiem, sądząc z jej ikonografii, musiała się pojawić później. Pierwszy tłok mógł zaginąć w połowie czwartego dziesięciolecia w wielkim pożarze miasta. W 1535 r. król Zygmunt Stary, na prośbę wójta, burmistrzów i rajców miasta, zmuszony był aż na sześć lat uwolnić od podatków mieszczan spalonego Drohiczyna.

Pieczęć herbowa miasta Drohiczyna, 1581 r.

Pieczęć herbowa miasta Drohiczyna, 1581 r.

Legenda łacińska SIGIL(L)VM CIVITATIS [...] DROGICENSIS pisana jest majuskułami wzdłuż krawędzi pieczęci, między dwiema grubymi liniami. Słowa oddzielone tą sześcioramiennymi gwiazdami.

Należy przyznać rację M. Gumowskiemu, który uważał, że tłok tej pieczęci został sporządzony w połowie XVI w., w czasach Zygmunta Augusta, czyli w okresie rządów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Miał on zastąpić używaną do tego czasu pieczęć miejską Drohiczyna, której tłok, jak już było wspomniane, mógł zaginąć w pożarze miasta około 1535 r. Jasne jest także, że tłok sporządzony przed 1569 r. zachował się też w pierwszych dekadach rządów Królestwa Polskiego.

Trudniej natomiast ustalić, do kiedy był w użyciu. M. Gumowski uważał, że kancelaria miejska pieczętowała nim do początku XVII w. Właśnie wtedy pojawił się inny tłok miejski o zmienionej symbolice. Możliwe, że tak było, bowiem pożary i inne klęski nękać zaczęły Drohiczyn, jak się wydaje, dopiero od lat 20. XVII w.

Pieczęć herbowa magistratu miasta Drohiczyna, 1791 r.

Pieczęć herbowa magistratu miasta Drohiczyna, 1791 r.

Polska legenda PIECZEC SZLACHETNEGO MAGI(STRATU) MIASTA I(EGO) K(ROLEWSKIEY) M(OSCI) DROHICZYNA pisana jest majuskułami wzdłuż krawędzi pieczęci i od wyobrażenia oddzielona wieńcem. Zaczyna się od trójliścia, między słowami i skrótami, gdzie widać, stoją kropki.


W. Wittyg, który pierwszy opublikował tę pieczęć, nazwał przedstawione na niej zwierzę żubrem. M. Gumowski nazywa je to turem, to bawołem, to nawet koniem. Rzeczywiście, przypomina ono konia, ale ma rogi. Jest to robota nie najlepszego majstra, który nie potrafił właściwie przedstawić symbolu miasta. Najlepszym określeniem będzie tu chyba bawół. Przynajmniej tak tytułowali to zwierzę sami mieszczanie Drohiczyna, kiedy, posiłkując się niewątpliwie ikonografią publikowanej tu pieczęci, wysyłali przed 1844 r. informację gubernatorowi grodzieńskiemu.

Sadząc z rozmiarów i ikonografii pieczęci, jej tłok sporządzony został w drugiej połowie XVIII w., według M. Gumowskiego - w czasach panowania Stanisława Augusta (obranego na króla Polski w 1764 r.). Pieczęć ta, w porównaniu do innej, mniejszej, mogła pełnić funkcje pieczęci wielkiej. Jeżeli nie zaginęła i nie została zamieniona, mogła pozostać w użytku w kancelarii miejskiej do początku XIX w. Niejasne tylko, gdzie była przechowywana, ponieważ Drohiczyn po trzecim rozbiorze państwa polsko-litewskiego z 1795 r. podzielony został na dwie części. Prawy brzeg Bugu przypadł Prusom, lewy - Austrii. W 1805 r. w należącym do Prus Drohiczynie wybuchł wielki pożar, który strawił większą część miasta, spłonął ratusz, przechowywane w nim księgi aktów i inne dokumenty. Jeżeli tłok był tu, mógł w pożarze ulec zniszczeniu.

Pieczęć herbowa miasta Drohiczyna, 1793 r.

Pieczęć herbowa miasta Drohiczyna, 1793 r.

Polska skrócona legenda P(IECZEC) B(URMISTRZOWSKA) M(IASTA) I(EGO) K(ROLESKIEY) M(OSCI) DROGICZINA pisana jest majuskułami wzdłuż krawędzi pieczęci i oddzielona od wyobrażenia cienką linią. Imitująca wstęgę linia odchylona jest u góry po obu stronach ku krawędzi. Między jej końcami w pole legendy wchodzi większą częścią korona. Po skrótach słów stoją dwukropki, przed ostatnim słowem - między dwukropkami umieszczono nieduży pięciopłatkowy kwiat.


Rysunek pieczęci pierwszy opublikował W. Wittyg. Wcierkę pieczęci szykował do publikacji również M. Gumowski. Nie miał wątpliwości, że jej tłok został sporządzony w XVII w. i, według badacza, zachował się w użyciu w kancelarii miejskiej prawie przez 200 lat. Znaczyłoby to, że zastąpił on na początku XVII w. pieczęć renesansową. Skłonni bylibyśmy uważać, że jest to twierdzenie zbyt odważne. Nie wolno zapominać, że Drohiczyn w XVII w. wiele razy płonął. W połowie stulecia miasto kilkakrotnie paliły i plądrowały wojska szwedzkie, tatarskie, kozackie, rosyjskie i inne. Nie ominęły je klęski również w Wojnie Północnej. Pewne podejrzenie budzi skrócona polska legenda, w której użyto nie charakterystycznego dla XVII w. terminu B(URMISTRZOWSKA), zamiast PROCONSVLARE. Z tej przyczyny uważalibyśmy, że tłok pieczęci Drohiczyna z 1793 r. sporządzony został w XVIII w., tylko widocznie wcześniej niż wyżej omówiony większy. W porównaniu do większego, ten ostatni miał występować w roli pieczęci małej. Mógł tak samo pozostać w użyciu w kancelarii miasta Drohiczyna do początku XIX w.

Lista wszystkich znanych herbów i pieczęci Drohiczyna

  Herb Drohiczyna z 1498 roku.
Niepoprawny herb, zważywszy na fakt, że powinien przedstawiać głowę woła, a nie żubra.
  Pieczęć z 1581 roku.

Szczegółowy opis pieczęci

Oryg.: BCz, rkps MNK 552: Drohiczyn (1581)
Wcierki: BCz, rkps MNK 1516: Drohiczyn (1581 r. z BCz, zbiór M.Gumowskiego)
Publ.: W. Wittyg, op. cit., s.57, il. 1; E.Rimsa, Heraldika, s. 152, il. 296; E.Rimsa, Heraldry, s. 176, il. 346
Lit.: A. Filonik, op. cit., s.152
  Pieczęć prywatna Michała Sapiehy - wojewody podlaskiego.
Michał Sapieha pełnił tę funkcję w latach 1746 – 1752.
  Pieczęć z 1791 roku.

Szczegółowy opis pieczęci
 
  Pieczęć z 1793 roku.

Szczegółowy opis pieczęci
 
  Pieczęć z okresu 1795-1807.
Pieczęć okrągła (35x35 mm), wyobraża na ozdobnej ukoronowanej tarczy woła kroczącego w prawo.
 
  Pieczęć zakonu Sióstr Benedyktynek
Znajdująca się w dokumencie z 1817 roku
  Pieczęć zakonu Franciszkanów
Znajdująca się w dokumencie z 1817 roku
  Herb Drohiczyna z 1938 roku
Zamieszczony w książce "Stolica Jaćwieży"
  Herb Drohiczyna z 1950 roku
  Herb Drohiczyna z 1963 roku
  Herb Drohiczyna z 1994 roku
  Aktualny herb Drohiczyna

Źródło

  1. "Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego" Edmundas Rimsa, tłumaczenie Jan Sienkiewicz, Warszawa 2007