Województwo Podlaskie powołane do istnienia jeszcze w ramach Lit­wy w 1520 r., zostało włączone do Korony na Sejmie Lubelskim w 1569 r. W skład tego województwa weszły trzy ziemie: Drohicka, Biel­ska i Mielnicka. Stolicą woj. podlaskiego był Drohiczyn n/B.: „miasto portowe”, „sądowe”, „sejmikowe”, ośrodek handlowy, ważne ognis­ko życia religijnego i zakonnego, „metropolia’’ podlaska. W tym mieś­cie nie było jednak szkół wyżej zorganizowanych. Ten brak odczuwała dotkliwie okoliczna szlachta i to tym bardziej, że w połowie XVII w. spośród 22 województw polskich tylko podlaskie nie posiadało szkół na poziomie średnim i wyższym. Zabiegi, zmierzające do zaradzenia temu brakowi, podejmowane przez podlaską szlachtę, naciski na pro­boszcza, petycje skierowane do biskupa łuckiego i prowincjała OO. Je­zuitów, doprowadziły do sprowadzenia zakonników świętego Ignacego do Drohiczyna. Nie bez znaczenia były też wcześniejsze kontakty dusz­pasterzy drohickich z zakonnikami, których jak wspomina Załęski już w XVI w. zapraszano z Pułtuska do Drohiczyna. Decydującą rolę odegrał tu jednak archidiakon łucki ks. Paweł Jędrzej Petrykowski, pro­boszcz kościoła Trójcy Przenajświętszej w Drohiczynie, wielki przyja­ciel Towarzystwa Jezusowego. Jego śmiałe decyzje doprowadziły do powstania domu misyjnego a potem rezydencji zakonnej w Drohiczy­nie.

Pod względem kościelnym województwo podlaskie należało do die­cezji łuckiej. Proboszczem kościoła parafialnego pod wezwaniem Trój­cy Przenajświętszej w Drohiczynie był w połowie XVII w. ks. kan. Paweł Jędrzej Petrykowski. Z racji funkcji archidiakona łuckiego mu­siał często przebywać poza parafią, dlatego zapraszał okresowo zakon­ników św. Ignacego z Pułtuska, zlecając im pieczę duszpasterską w pa­rafii podczas swej nieobecności. Poczucie odpowiedzialności za parafian,, zrozumienie dla dążeń okolicznej szlachty w kierunku utworzenia „szkół” w Drohiczynie, wreszcie sympatia, jaką darzył OO. Jezuitów - to najważniejsze powody, które skłoniły ks. Petrykowskiego do spraw­dzenia jezuitów na stałe. Po uzyskaniu zgody biskupa łuckiego Andrzeja Gembickiego i przełożonych zakonnych, dnia 21 VIII 1654 roku osiadło w Drohiczynie trzech jezuitów: ojciec Jan Sawicki, o. Daniel Jankow­ski i o. Jan Zawlicki.

Zamieszkali oni w domu podarowanym Towarzystwu Jezusowemu przez księdza proboszcza. Ksiądz Jędrzej dał też zakonnikom folwark a także przekazywał im część dochodów parafialnych. W zamian za to zobowiązał jezuitów do głoszenia kazań w drohickiej farze, do spowia­dania wiernych i pełnienia innych obowiązków duszpasterskich. Nie obyło się bez przeszkód. Ze sprowadzenia jezuitów byli niezadowoleni nie tylko prawosławni ale również i franciszkanie drohiccy. Tak jedni jak drudzy, choć z innych powodów robili wszystko co było w ich mocy, żeby nie dopuścić do osiedlenia się zakonników św. Igna­cego w Drohiczynie. Zdecydowana postawa ks. Petrykowskiego, życzli­wość szlachty, poparcie ze strony biskupa łuckiego, pozwoliły przezwy­ciężyć wszystkie te trudności. Materialnym wyrazem sympatii i popar­cia dla jezuitów drohickich były liczne darowizny i zapisy czynione na rzecz zakonników przez duchowieństwo i okoliczną szlachtę.

Pomyślny rozwój placówki misyjnej OO. Jezuitów w Drohiczynie zahamowany zo­stał przez kataklizm wojenny. Wojska szwedzkie, tatarskie, wołoskie i kozackie hordy Rakoczego zniszczyły doszczętnie Drohiczyn. Znacz­na część ludności została wymordowana a kościoły spalone. Placówka jezuitów drohickich przestała istnieć, dom misyjny strawił ogień. Za­konnicy nie opuścili jednak terenu swej pracy duszpasterskiej. W prze­braniu chłopskim krążyli po okolicy, niosąc posługę religijną ocalałym zpożogi i mordów parafianom drohickim. Grozę sytuacji, jaka wtedy zaistniała, oddaje w sposób obrazowy opis S. Załęskiego: „Ojciec Sa­wicki błąkając się długo napotkał panią Mińczewską, za chłopkę przy­strojoną bez męża, bo ten umarł w ucieczce przed bandami Rakoczego, i grosza, bo wszystko złupione i spalone. Podzielił się z nią tym co miał, dając 20 złotych polskich dobrodziejce swojej i zakonu. Niezadługo on sam potrzebował jej pomocy, sterany, chory schronił się w Mińczewie i tam, pielęgnowany przez tę dobrą panią umarł w chacie wiejskiej na zarazę 27 IX 1657 r. Pochowano go w polu pod krzyżem, w rok potem przeniesiono go do grobów w Drohiczynie. Dzielny ojciec Zawlicki, prze­brany i on, uganiał się konno po lasach, po siołach spalonych, niosąc pomoc umierającym, bo bandy Rakoczego zostawiły zarazę, która do­pełniła miary nieszczęść.

Po trzech latach tułaczki, w 1657 r. wracają jezuici do Drohiczy­na. Nowym superiorem domu, po śmierci o. Sawickiego, został Walen­ty Kosiński a podwładnymi i współpracownikami jego byli ojcowie: Daniel Jankowski i Jan Zawlicki. Powrót na zgliszcza musiał być wstrząsającym przeżyciem: spalony dom zakonny, kościół i większa część miasta, puste miejsca po zamordowanych lub uprowadzonych w niewo­lę. Być może to ciężkie losowe doświadczenie przyśpieszyło decyzję ks. Pawła Jędrzeja Petrykowskiego o przekazaniu jezuitom parafii drohickiej. Była to decyzja ważka nie tylko dla dalszych losów domu zakon­nego, ale również a może przede wszystkim dla szkolnictwa na Podla­siu oraz duszpasterskiego i kulturalnego poziomu parafii. Biskup Łucki Jan Wydżga przyjął rezygnację księdza Jędrzeja i tymczasowo prze­kazał parafię drohicką zakonnikom św. Ignacego, uzależniając dalsze de­cyzje w tej sprawie od zgody Stolicy Apostolskiej i króla. Król Jan Ka­zimierz wystawił 2 III 1659 r. dokument z przywilejem fundacyjnym dla drohickich jezuitów. Zastrzegał tylko by przy kościele był utrzy­mywany spośród kleru diecezjalnego vicarius perpetuus. Uroczysta in­stalacja OO. Jezuitów w drohiczyńskiej farze odbyła się 10 XII 1661 r.. Delegatem biskupa łuckiego wprowadzającym zakonników w posiadanie parafii drohickiej był ks. Piotr Skibicki kanonik łucki i oficjał sądu bis­kupiego. Załęski wspomina jeszcze, że król „dyplomem 1 czerwca 1664 roku, pieczętowanym przez kanclerza Mikołaja Prażmowskiego, przelał prawo patronatu na każdorazowego superiora lub rektora; ostatecznie jurydycznie oddanie parafii drohickiej miało miejsce 9 czerwca t.r. co wszystko zatwierdził Innocenty XI brevem z 1667 r.” Z archiwum parafialnego w Drohiczynie wynika, że fakt inkorporacji parafii do rezy­dencji jezuickiej w Drohiczynie odnotowany został w aktach Nuncjatury Apostolskiej w Warszawie 4 II 1668 r. W ten sposób, po 10 latach starań, superiorzy rezydencji jezuickiej stali się de facto i de iure pro­boszczami parafii Trójcy Przenajświętszej w Drohiczynie.

Jedną z wiodących przyczyn, które zadecydowały o podjęciu starań celem sprowadzenia OO. Jezuitów do Drohiczyna była troska podlas­kiej szlachty o własne szkoły. Wiadomo było bowiem, że zakonnicy św. Ignacego wszędzie tam, gdzie powstawały ich domy, dążyli do roz­wijania szkolnictwa, w którym upatrywali potężne narzędzie wychowaw­cze i duszpasterskie w kształtowaniu młodych pokoleń dla dobra Koś­cioła i Ojczyzny.

Organizowanie szkoły rozpoczęli jezuici bardzo skromnie, od szkółki parafialnej, prowadzonej przez świeckiego bakałarza już w 1661 roku. W latach 1667—1668 superior o. Jan Zawlicki rozszerzył szkołę wpro­wadzając klasy „gramatykalne.” Wzmiankowany superior był „duszą” drohickiej rezydencji i tutejszej szkoły, skoro dalszy rozwój uczelni przypada na rok 1673 i następne lata, kiedy to ojciec Jan ponownie peł­nił obowiązki przełożonego domu. Wtedy to doszły jeszcze poetyka i retoryka, jako osobne klasy w drohiczyńskiej szkole. Stefan Zawisza, łowczy ziemi bielskiej ufundował w 1713 roku katedrę teologii moral­nej, dzięki czemu szkołę drohicką zaliczono do rzędu wyższych. Wpraw­dzie teologia wykładana była w Drohiczynie tylko w niektórych latach, to jednak filozofii nauczano tu aż do 1773 r.

Do Kolegium drohickiego ciągnęła młodzież szlachecka z całego Pod­lasia a nawet z Mazowsza. Rezultaty pracy wychowawczej opartej na wpajaniu cnót chrześcijańskich i obywatelskich, na surowej dyscypli­nie (posługującej się nierzadko karami fizycznymi jako środkiem wy­chowawczym), memoryzacji treści nauczania, ale i aktywności własnej wychowanków (teatry szkolne, samorządy uczniowskie, sejmiki szkolne, popisy oratorskie, konkursy pobudzające do współzawodnictwa), nie dały na siebie długo czekać. Już w 1676 r. młodzież szkoły drohickiej wy­stąpiła z „publicznymi popisami”, a „wjeżdżającego na województwo podlaskie Wacława Leszczyńskiego 1676 r. witała w kościele młódź szkolna piękną oracyą, na którą odpowiedział równie pięknie wojewo­da, gratulując uczniom, ale i ich rodzicom, że tak mądrych synów ma­ją”. Podobne popisy i artystyczne występy studentów drohickich mia­ły miejsce i przy innych uroczystościach, najczęściej związanych z przy­jazdem ważnych osobistości, zaślubinami lub pogrzebem dobrodziejów szkoły, czy też z okazji zjazdu szlachty sejmikującej w Drohiczynie.

Przy szkole funkcjonował teatr uczniowski. W Archiwum parafii Domanowo zachował się fragment sztuki scenicznej z 1716 r. granej w „Drohickim Ateneum”. Z relacji Załęskiego wiemy o wielu innych utworach scenicznych wydanych także drukiem, zapewne u OO. Bazy­lianów w Supraślu. Dla szlachty podlaskiej musiało to być niezwykłe przeżycie, kiedy „O. Kuczyński... odwdzięczając się... szlachcie zebranej na sejmiku za afekt braterski, zaprosił ją na „teatr” do nowej auli szkolnej, rozdawszy sejmikującym, kilka godzin naprzód program i treść dramatu”.

Młodzież ucząca się w kolegium zrzeszona była w bractwie Niepo­kalanego Poczęcia N. M. Panny, zwanym też Confraternitas Literatorum. Przy szkole istniała biblioteka. Kolegium miało też własną aptekę. Zarazy, choroby zbierały jednak i wśród uczącej się młodzieży obfite żniwo. Zmarłych studentów grzebano w osobnym grobowcu znajdu­jącym się w podziemiach parafialnego kościoła — In Sepulchro Studio sorum, w krypcie pod ołtarzem Zwiastowania N. M. Panny.

W rezydencji drohickiej w latach rozwoju szkoły mieszkało od 7 do 20 kapłanów z zakonu św. Ignacego, w tym początkowo 2 a potem 5—6 profesorów. Oficjalnie rangę „Kolegium” uzyskała rezydencja jezuic­ka w Drohiczynie dopiero w 1747 r., kiedy zakupiona została wieś Solniki, uzupełniając tym samym uposażenie domu do sumy 50.000 zło­tych polskich. Odtąd superior domu i przełożony Kolegium nosił ty­tuł „Rektora”. Wg. zestawienia S. Załęskiego, funkcje superiorów a od 1747 rektorów Kolegium drohickiego pełnili następujący zakonnicy:

Superiorzy a potem rektorzy Kolegium Drohickiego byli mianowani przez wyższych przełożonych zakonnych z reguły na okres 3 lat. W praktyce jednak niejednokrotnie piastowali swe stanowiska znacznie dłu­żej, niekiedy zaś bardzo krótko, co wiązało się zapewne z jednej strony z wydarzeniami politycznymi (wojny) i losowymi (zarazy), z drugiej zaś z popularnością lub niepopularnością superiora-rektora wśród pod­laskiej szlachty.

O ile praca dydaktyczna i wychowawcza jezuitów drohickich jest stosunkowo dobrze znana, o tyle działalność duszpasterska zakonników św. Ignacego na tym terenie nie doczekała się jeszcze opracowania, jak­kolwiek obszerne wzmianki na ten temat znajdziemy zwłaszcza u Załęskiego. Należy pamiętać o tym, że pierwsze kontakty jezuitów z Drohiczynem miały charakter duszpasterski, w szczególności chodziło o po­moc w konfesjonale i na ambonie. Potem, kiedy zakonnicy objęli już drohicką parafię, utrzymywali wprawdzie w myśl klauzuli królewskiej księdza diecezjalnego vicarium perpetuum, ale oni byli bezpośrednio odpowiedzialni za stan duszpasterstwa w parafii, a każdorazowy superior rezydencji (potem rektor kolegium), był jednocześnie proboszczem koś­cioła Trójcy Przenajświętszej w Drohiczynie. Wyrazem troski duszpas­terskiej drohickich jezuitów był wysoki poziom kaznodziejstwa, gorliwa posługa w konfesjonale, troska o chorych i biednych, wyjazdy do odleg­łych wsi, celem sprawowania tam Najświętszej Ofiary, zakładanie stacji misyjnych w dobrach stanowiących uposażenie kolegium, zakładanie “bractw, działalność apostolska wśród ludzi innych wyznań, pomoc dusz­pasterska i rekolekcyjna w sąsiednich parafiach, budowa nowej świą­tyni w Drohiczynie i kaplic przy stacjach misyjnych.

Już sam fakt, iż w Drohiczynie wykładano retorykę wskazuje na to, że nauczyciele wymowy musieli być dobrymi kaznodziejami. Działali tu mówcy tej miary co Atanazy Ludwik Kierśnicki (w latach 1709—1721 kaznodzieja królewski), Szczepan Kuczyński, Krzysztof Limont. W zakresie kaznodziejstwa jezuici drohiccy przestrzegali daleko idą­cej specjalizacji. Wzmiankowani są w źródłach zakonnicy jako Concionator a Dominicis,Concionator in festis, Concionator, co świadczy o       tym, iż inny kaznodzieja głosił słowo Boże w niedzielę, inny w święta a jeszcze inny przy różnych codziennych okazjach. Wśród profesorów w Kolegium było wielu wybitnych uczonych, którzy również udzielali się na ambonie. Zdarzenia związane z ojcem Limontem opisane przez Załęskiego świadczą o niezwykłych uzdolnieniach drohickiego superiora. ,,Pomyślne te chwile zasępiła nieco niełaska nowego biskupa łuckiego Stefana Rupniewskiego. Ostry dla zakonników w ogóle, Jezuitę jednego zasuspendował, od innych, nawet od doktorów św. teologii żądał egza­minów, zanim aprobaty do słuchania spowiedzi udzielił. Wnet jednak przejednał go zacny superior Limont udawszy się doń do Janowa i u- czynił przyjacielem, ba kandydatem do zakonu. Właśnie odbywał się (1722) pogrzeb poprzednika Rupniewskiego, biskupa Joachima Przebendowskiego; nieprzygotowany, ale wezwany przez Rupniewskiego supe­rior Limont powiedział mowę pogrzebową tak piękną swą prostotą i prawdą, że zadziwił ale i zadowolił wszystkich, a najbardziej biskupa. Więc korzystając z dobrej chwili zaprosił go superior na konsekrację nowego kościoła”. Wielką indywidualnością kaznodziejską musiał być też superior, a od 1747 r. rektor kolegium drohickiego, ojciec Szczepan Kuczyński, skoro hetman Jan Klemens Branicki zaprosił go do siebie do Białegostoku i mianował „nadwornym teologiem”. Możliwe, że zdol­ności oratorskie księdza Szczepana były jedną z przyczyn niezwykłej popularności tego jezuity w środowisku podlaskim. Szlachta drohicka posunęła się nawet do „zajazdów” na dobra jezuickie w celu skłonienia prowincjała do przywrócenia na stanowisko rektora odwołanego z Drohi­czyna Kuczyńskiego. Uroczystości związane ze ślubami i pogrzebami podlaskich wielmożów dawały też okazję do mów panegorycznych, ra­żących nas dzisiaj barokową przesadą, potwierdzających jednak wysoki poziom kaznodziejstwa w jezuickim okresie parafii drohickiej. “